Geçenlerde yine birbirinin kopyası sabahlardan birine uyanmıştım. Aslında bunu son bir yıldır sıkça, belki de her gün, yapıyorum.  Demek istediğim, ev dışı bir işimin olmadığı ve haberlerde, artık kanıksanan yolsuzluk veya insan hakları ihlali haberlerinin olduğu bir gün. Belki farklı bir şey vardır diye televizyonda kanallar arasında dolaşırken bir dizinin bilmem kaçıncı bölümünün tekrarına denk geldim ve Turgut Uyar’ın ‘Göğe Bakma Durağı’ şiirinden dizeler okunduğunu duydum. Hakkını yememek gerek, iyi de okuyordu oyuncu. Ardından başka Turgut Uyar şiirleri için kitaplığıma geçtim, ilk uzandığım Bir Şiirden oldu. Doğrusunu söylemek gerekirse şiir kitabı diye elime aldım; nedense şiir eleştirileri olduğunu unutmuşum. Neyse, ilk yazıyı okuyunca çarpıldım; bu denli iyi olduğunun nasıl aklımdan çıktığına da hayret ettim; acaba hiç okumamış mıydım? Sonra çabuk bitmesin diye ağır ağır okudum diğer yazıları.

Turgut Uyar’ın tüm yargılarına katılmasam da bence Türk şiir eleştirisinin, hatta Türk şiir tarihinin, en önemli yapıtlarından biri Bir Şiirden. Şiir nasıl değerlendiriliri gösterdiği gibi, şairin toplumsal konumu ve içinde yaşadığı tarihsel sürecin de nasıl eleştiriye katılacağını hiçbir zorlama içine girmeden açıklıyor. Uyar’a göre Osmanlı sonu ve erken Cumhuriyet şairlerinin en büyük sorunu “şiirin hiçbirisinin dünyayla ilişkilerini tamamlayan, yapılarını biçimlendiren bir düşünme alanı” olmaması. Nazım Hikmet farklıydı tabii: “Hayatında ne varsa şiirinde de vardır. Aşklar, işleri, kavgaları. Hiçbir özentiye kapılmadan somutlukları yaşar ve yazar. Kitaplarının adında bile: ‘Piraye’ye Yazılmış Saat 21-22 Şiirleri’ gibi.”  Ancak çoğunluk için hal böyle değil, hatta tam tersiydi. Durum böyle olunca çoğu ‘akım’ kendisinden sonra gelenler için köprü kuşak olamadı. Aslında gerçek anlamıyla ‘ekol’ oluşturamama sorununa ben de değinmiştim(1) de, Turgut Uyar’la yakın düşündüğümü görmek hoşuma gitti.

Turgut Uyar’a göre “Şiirlerin bildirisi (dünya görüşü) söylediklerinin kapsamından çok, seçip kullandıkları biçimlerle ve bu biçimleri kullanmadaki yetenekleri ile bağlantılı”, yani “birtakım kelimelerin kullanımı yazılanı şiir yapmaya yetmiyor”. Yabancı dil bilen, ki dönem itibariyle genellikle Fransızcaydı bu, ‘şair’lerin öykünme tarzında yazdıklarına şiir denemeyeceğini vurguluyor Uyar. Bu dönemde etkilenilen, öykünülen şairlerin başında Baudelaire gelir. Diyebilirim ki, Baudelaire’in çevirilerinden önce öykünmeleriyle tanışmıştır Türk okuru.  

İşte bu nedenle, dönemi daha iyi kavrayabilmek için Charles Baudelaire’in Özden Günceler Kötülük Çiçekleri’ni okumaya başladım. Kitap Kötülük Çiçekleri gibi, Baudelaire’in en önemli şiir kitabıyla birlikte günlüklerini de kapsadığından iyi bir seçim oldu. Bir de içinde ‘Genç Edebiyatçılara Öğütler’in bulunması (kapakta belirtilmiyor) hoş bir sürprizdi.

Baudelaire de şiiri yaşayan bir kişi; zaten güncesinde bu çok net olarak görülüyor. Notları kimi zaman kendiliğinden şiire dönüşüveriyor. Sanki bir iç hesaplaşma gibi dursa da bütün yazdıkları biraz daha yakından ve Uyar’ın dediği gibi yaşadığı dönemle beraber değerlendirilirse, anlattığının 19.yy Paris’indeki hızlı sanayileşmenin insan üzerindeki tahribatı olduğu görülür. Baudelaire hakkında yaygın kanı bireyci olduğu yönündedir. Ancak 1848 Devrimi’nde aktif olarak sokakta olduğu anımsandığında, şiiri gerçek yerine oturacaktır. Zaten bence bu yüzden 20.yy şiirini en çok etkileyen kişi olmuştur, hatta şair olarak nitelendirilemeyecek pek çok kişi onun etkisiyle bir şeyler karalamıştır. Baudelaire göre “resmi görev her zaman insan dehasını, özgürlüğünü kısıtlar, ileriyi görmesini engeller”. Belki de bu gerekçeyle, Turgut Uyar gibi, düşünceleri doğrultusunda örgütlü olmamıştır hiç.

Başta da söylediğim gibi Bir Şiirden beni çok etkiledi. Öyle ki okuduğum şiir kitaplarına “Acaba Turgut Uyar nasıl değerlendirirdi, ne derdi?” diye bakıyorum sonrasında. Belki çıtayı bu derece yüksek tutmak yazarlara haksızlık ama açıkça söylememiş olsaydım da ister istemez yapacağım bu olacaktı. Neyse bir süredir beklettiğim şiir kitaplarına geçeyim artık.

Emel İrtem’in diğer kitaplarından seçilmiş şiirlerini bir araya getiren Kâğıttan Kapılar 2016’da yayınlanmıştı; okumak bu güneymiş. Daha önce sadece tek bir kitabını (Sana Seviyem) okumuştum. Doğrusunu söylemek gerekirse ‘seçmeler’de edebi düzey daha yüksek oluyor; seçici (olasılıkla yazarın kendisi) bir kez daha elemeden geçirmiş oluyor şiirlerini. Sanırım Turgut Uyar, İrtem için “yaşadıklarını kendi özgün dili içerisinde estetik bir yere taşıyor” derdi. Örnekse:

          Elinde yelpazeyle uyukluyor babaannem

          Hiç masal bilmediğinden kendini tekrarlardı

          Yüzünde gelincikler ve doksan üç harbi

          Hatırası çatlayan zamanlar serinlerken

          Ben içtim o masalı su oldum derken göl

Veya;

          biri derse ki ben neyim ve dün

          gaddarım, ona şöyle derim:

          o dünün içindeki nefesi ben kestim

Emel İrtem’in şiirleri yapı, düşünce, duyarlık, imgelem açısından çok başarılı. Şiir anlayışı değil ama kimi şiirlerinde dili bana ‘Garip Hareketi’ni anımsattı; öyle değil ama sadece anımsattı:

          ay bana gülerdi yüzme bilmediğim için

Ragıp Özcan’ın Yalnız Değilim Buralarda kitabındaki şiirler ise biraz farklı İrtem’inkilerden:

          Bağlara

          Bahçelere

          Çiçeklere

          Ağaçlara

          Hayvanlara

          İnsanlara

          Ekinlere

          Ve doğaya can verir

          Tohum çatlamaz onsuz

          Domates

          Salatalık

          Soğan

          Patates

          Patlıcan

          Fasulye

          Biber

         Olgunlaşıp büyümez su olmasa

Benim şiir algıma pek uygun değil Özcan’ınkiler. Duygulanımlarını başka türlü ifade edebileceğini düşünüyorum. Bazı şiirlerinin yüksek sesle okunması daha iyi olabiliyor. Bu da sanırım kimi dizelerinde ‘marş’ tınısı algılamamdan olsa gerek. Ancak tekrarların her zaman şiire ritim katabileceği de beklenmemeli:

          Gel de düşünme haydi

          Gel de coşma

          Gel de hüzünlenme

          Gel de yerinde dur

          Gel de şiir yazma…

Turgut Uyar ne derdi sorusuna bu kez yanıt aramıyorum ama Özcan diyor ki:

           Biz

           Nazım Hikmet ustamızın şiirlerini

                           okuyarak büyüdük

          Böyle güzel şiir yazışımız ondandır

Bence Nazım’ı bu işe karıştırmamak gerek.

Salih Gözek’in şiirlerini bir süredir takip edebiliyorum. Yüreğimdi Eşikte Bekleyen son kitabı değil ama benim okumadığım bir kitabıydı. Çok sayıda akılda kalıcı, insanın diline takılan dizesi var Gözek’in:

          uykum utandıkça

          düşlerim bölünüyor

Veya,

          İkindi sonrasının

          yorgunluğuna soyundu akşam

gibi. Bana kalırsa “dilinin Türkçeliği ayrı bir tat katıyor şiirlerine”. Sanırım Turgut Uyar da böyle düşünürdü. Ama şunu da söylemeden geçemeyeceğim, bence biraz fazla yazıyor. Hani diyorum ki, daha seçici olsa, dizeler daha bir damıtılsa… Bildiğim kadarıyla altı kitabı var; belki de artık Emel İrtem’in Kâğıttan Kapılar’ı gibi, bir seçki kitabının zamanı geldi.

Melih Cevdet Anday bir yerlerde “Şiir akıl dışıdır” demişti şiiri tanımlamak isteyenlere: “Çıkar yol, şiiri tanımlamaktan vazgeçmektir. Tanım akıl işidir, şiir ise akıl dışıdır”.  Bir de önünüzde Turgut Uyar eleştirileri duruyorsa…Gerçekten akıl işi değil şiir yazmak; yürek ister.

(1) https://ilerihaber.org/yazar/turkce-yazini-yazma-guclugu-119200.html