Başlıktaki söz İspanya’nın Başbakan Yardımcısı ve Eşitlik Bakanı Carmen Calvo'nun sözü. Calvo bu sözü ceza kanununda ‘Açıkça rıza gösterilmeyen cinsel ilişkinin tecavüz olarak tanımlanması’na ilişkin değişiklik öngören yasa teklifiyle ilgili parlamento konuşması sırasında söyledi.
İspanya'da tecavüz suçlarıyla ilgili tartışma, 2016'da Pamplona'daki San Fermin Boğa Güreşi festivalinde bir grup tarafından cinsel saldırıya uğrayan genç kadının açtığı davada verilen kararla başladı. Kendilerine 'Kurt sürüsü' diyen beş erkek saldırıyla ilgili davada saldırı sırasında 18 yaşından küçük olan genç kadına 'cinsel tacizde bulunmaktan' suçlu bulunmuş 'tecavüz suçlamasından' beraat etmişlerdi. Mahkeme boyunca savunma avukatları gruptan bir erkeği öptüğü ve hayır demediği gerekçesi ile genç kadının rıza gösterdiğini iddia etmişlerdi. Ayrıca olaydan sonra savunmanın tuttuğu dedektif tarafından genç kadının takip edildiği ve arkadaşlarıyla gülerken fotoğraflanan genç kadının psikolojik travma geçirmediğine dair savunma tarafının iddiaları da gazetelerde gündem olmuştu (1). Suçun tecavüz değil taciz olarak tanımlanmamasına tepki gösteren kadınlar birçok kentte çeşitli protesto gösterileri düzenlemiş ve Meclis’e yürümüşlerdi (2).
Pampolana mahkemesinin suçluları itiraz üzerine serbest bırakacağı haberleri ve kefaletle şartlı olarak serbest bırakılmaları (3) ile yeniden gündeme taşınan olay rıza kavramını da İspanya’da yeniden tartışmaya açtı. İspanya’nın yeni hükümeti ise tartışmaları Meclis gündemine taşıyarak yeni bir yasa teklifi verdi.
Yasa, İsveç'te 1 Temmuz'da yürürlüğe giren ve kişinin sözlü veya fiziksel açıkça rıza göstermesini zorunlu kılan rıza yasayla benzerlik gösteriyordu. İsveç’te geçen ve birçok kadın örgütü tarafından önemli bir gelişme olarak kaydedilen yasayı biraz açalım.
‘Sessizlik rıza var anlamına gelemez!’
İsveç’te geçen yasa, “sözlü veya aktif olarak cinsel ilişkiye hazır olduğunu göstermeyen kişilerle cinsel ilişkiye girilmesi”ni suç sayıyor. Yeni yasaya göre iki tarafın ilişki öncesinde açık, net sözlü veya fiziksel olarak anlaşmaması durumunda ilişki yasadışı olarak kabul edilecek ve taraflardan birinin sessiz kalması rıza anlamına gelmeyecek. Böylece cinsel ilişkinin “tecavüz” olarak kabul edilmesi için şüphelinin tehdit ve şiddete başvurması veya çaresiz durumdaki biriyle ilişkiye girmesi gibi kıstaslar aranmayacak. Buna göre kadınlar tecavüze karşı direnip direnmediğini ya da gerçekten rızası olmadığını tek taraflı bir şekilde kanıtlamak zorunda kalmayacak.
Ayrıca yasa yeni iki tane yeni cinsel saldırı tanımı yapıyor: ‘taksirle tecavüz’ ve ‘taksirle cinsel taciz’. Bu kavramlar taraflardan birinin ilişkiye gönüllü olarak katılmaması durumunda, diğer tarafın kasıtlı ya da kasıtsız ilişkiye devam etmesi durumunu tanımlıyor (4). Yani kişi açık bir şekilde gönüllü olarak açık rıza belirtmediği hallerde ilişkiye devam etmek de suç kapsamına alınıyor.
‘Hayır hayır demektir’den daha fazlası
Rıza kişinin özgür iradesi sonucunda gönüllü ve açık bir şekilde gösterilmiş irade beyanıdır. Kişinin içinde bulunduğu koşullar da ayrıca değerlendirilmelidir. Mağdurun rızası olmadığını söylediği durumda rızanın olmadığı kabul edilmesi gerekir. Oysa saldırıyı gerçekleştirenin ‘rıza’ olduğunu ispatlaması gerekirken, uygulamada hâkim ve savcılar kanunun kabulünün aksine cinsiyetçi yaklaşımlarından dolayı kadınları ‘rıza’ olmadığını ispat etmek durumunda bırakıyorlar. Kadınlar bu nedenden dolayı ‘Hayır’ deseler bile ‘yeterince direnç göstermedikleri’, ‘bağırmadıkları’ gerekçesiyle onay vermekle suçlanıyorlar. O nedenle ‘Hayır hayır demektir’ ve bunun kabul edilmesi gerekir. Rızasını dile getirebilecek objektif koşullar var ise “hayır” demek yeterlidir.
Burada dikkat edilmesi gereken bu objektif koşulların olup olmadığıdır. Çünkü birçok durumda, şok, korku, silahla tehdit etme, uzun süreli taciz nedeniyle psikolojik olarak direnç gösterememe söz konusudur ve birçok kadın ‘hayır’ dahi diyememektedir. Koşullar, yıldırma, gelenekler, baskılar ve toplumsal roller, kadınların çaresizliği kabul etmesi gibi durumlar gerçekçi bir biçimde değerlendirilmelidir. Bu nedenle rıza kavramına yaklaşım ‘hayır’ denemediği koşulları da hesaba katmalıdır. İsveç’te yürürlüğe giren yasa bu açıdan önemlidir ve bir kazanım olarak evrensel bir biçimde tüm ülkelerde yasallaşmalıdır.
Rızanın inşası
Rızanın inşası "Kişinin rıza göstermediği herhangi bir cinsel davranıştaki 'hayır'ı, 'evet'e çevirmek için kullanılan ve 'fiziksel zorlama içermeyen' bütün yöntemler" olarak tanımlanıyor. Bu yöntemler, ısrar (mesela sürekli takip etme); manipülasyon (mesela rahatlatıcı yalan söyleme); duygusal tehditler ('bana rıza göstermezsen ayrılırım senden', 'demek ki beni sevmiyorsun',...); ikna süreçleri (hediyeler, maddi destek, ikram); duygusal baskı (mesela kişiye kendini suçlu hissettirme, 'biliyor musun benim sevdiklerim öldü ama sen bir öpücüğü çok görüyorsun'); kaygıyı azaltma (mesela birliktelik üzerine verilen güvenceler) ve benzeri olabilir (5). Bu yöntemlerle rızanın inşa edilmesi seçimlerin bulanıklaşmasına ve kişinin maruz bırakıldığı şiddeti çok sonra fark etmesine neden olabiliyor.
Kadınların önemli bir kısmı toplumsal cinsiyet rollerinden dolayı ‘hayır’larını güçlü ve net bir biçimde dile getiremeyebilirler. Erkek egemen sistem ve toplumsal cinsiyet rolleri kadınları pasif ve itaatkâr bir konuma yerleştirmekte ve kadınları rıza inşasına karşı daha korumasız hale getirmektedir. Dolayısıyla rızanın olup olmadığı tartışılırken, objektif koşullar incelenmeli ve rızanın inşa edilip edilmediğine dair süreçler değerlendirilmeli.
Hem gündelik yaşamda hem de hukuki anlamda rıza kavramını tartışmaya ve bu konuda birbirimize anlatmaya ihtiyacımız var. Dahası kısa bir süre önce ‘Küçüğün rızası’ denilerek çocuk istismarcılarını ve tecavüzcüleri aklamaya çalışanlara karşı mücadeleyi yükseltmemiz gerekiyor. İsveç’te yürürlüğe giren ve İspanya’da teklif olarak sunulan yasal kazanımlar için gerçekten çetin bir mücadele vermemiz gereken bir ülkede yaşıyoruz.
1. https://www.theguardian.com/world/2018/jun/21/pamplona-court-to-release-sexual-abuse-gang-on-bail
2. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-43916553
3. https://www.theguardian.com/world/2018/jun/21/pamplona-court-to-release-sexual-abuse-gang-on-bail
4. https://novogazete.com/isvecte-yeni-yasa-acik-riza-yoksa-tecavuz-vardir/